Εισήγηση στα πλαίσια του Συνεδρίου με θέμα: «Βόρεια Πιερία: Ιστορία και Λαογραφία» που πραγματοποιήθηκε στον Κολινδρό το διήμερο 30-31 Οκτωβρίου 1999
ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ
ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ
Ο Κολινδρός γενέτειρα του Αλέξη Ζορμπά
Ο ήρωας του ομώνυμου έργου του Ν. Καζαντζάκη και
η σκιαγράφησή του
Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΖΟΡΜΠΑ ΤΟΥ Ν. ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ
Ο Αλέξης Ζορμπάς, ο ήρωας του ομώνυμου έργου του Ν. Καζαντζάκη, είναι τόσο γνωστός, όσο και ο συγγραφέας, ίσως μάλιστα και περισσότερο.
Πόσοι όμως από μας, που διάβασαν το έργο Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά του Καζαντζάκη γνωρίζουν ότι ο Ζορμπάς δεν είναι φανταστικό πρόσωπο αλλά πραγματικό, είναι άνθρωπος με σάρκα και οστά. Να τι είπε στον Μ. Γιαλουράκη ο Ν. Καζαντζάκης σε συνέντευξη που δημοσιεύθηκε το Φθινόπωρο του 1958 το περιοδικό Καινούρια Εποχή (σελ. 158): «Ο Ζορμπάς υπήρξε, όλα σ? εκείνο το βιβλίο (Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά) είναι αληθινά. Λεγόταν Γιώργης Ζορμπάς, όχι Αλέξης. Εκεί που υπάρχει διχογνωμία είναι στον ακριβή τόπο καταγωγής του. Μερικοί υποστηρίζουν ότι είναι το Ελευθεροχώρι Πιερίας, άλλοι το Καταφύγι του Ολύμπου και άλλοι ? ίσως να είναι η σωστή εκδοχή ? ο Κολινδρός Πιερίας.
Μέχρι σήμερα έγιναν αρκετές προσπάθειες για να εντοπισθεί η πραγματικότητα γύρω από το Ζορμπά. Η πρώτη και κυριότερη είναι του Καλαματιανού λογοτέχνη και ερευνητή Γιάννη Αναπλιώτη, ο οποίος εξέδωσε το έργο «Ο Αληθινός Ζορμπάς και ο Νίκος Καζαντζάκης» μετά από επίπονες και μακροχρόνιες έρευνες που ο ίδιος έκανε στο χώρο που κινήθηκε ο Ζορμπάς, σε αφηγήσεις της μεγάλης κόρης του Ανδρονίκης Ζορμπά ? Κεχάεφ το 1949, αλλά και στις μαρτυρίες των στενών συγγενών και φίλων του και απέδειξε μ? έρευνα του λεπτομέρειες που φωτίζουν όχι μόνο τη ζωή του, αλλά την πραγματική μορφή και την ψυχική δύναμη του Ζορμπά.
Να πως τον περιγράφει ο Αναπλιώτης στην 38η σελίδα του έργου του.
«Αψηλός, κοκαλιάρης μα γεροδεμένος, χειροδύναμος, τα μαλλιά του κορακάτα με λίγες γκρίζες τρίχες. Γερακίσια μάτια, πλατύ μέτωπο, σουβλερό πιγούνι, μεγάλα χέρια ροζιασμένα απ? την σκληρή δουλειά του κασμά και του σφυριού χέρια ? χερούκλες. Το κορμί του είχε λυγεράδα εφήβου. Σβέλτος κι αυτός, ακούραστος, πραγματικό θεριό στη δουλειά. Και το μυαλό του λιονταρίσιο, εύστροφο, έπαιρνε, καθώς τον μονολογάνε αυτοί που τον γνώρισαν, χίλιες στροφές το δευτερόλεπτο, τόσο ευκίνητο ήταν, σίγουρα, σπάνια λάθευε».
Για την καταγωγή του να τι γράφει ο ίδιος στη σελίδα 39 του βιβλίου του:
«Καταγόταν απ? ένα ψαροχώρι της Μακεδονίας τον Κολυντρό, που απέχει τρεις ώρες με μπενζινόπλοιο από τη Θεσ/νίκη. Τον πατέρα του τον έλεγαν Φώτη. Κι είχε στάνες, γιδοπρόβατα κι αρκετό βιός, χωράφια, περιβόλια. Γεροντολεβέντης. Αψηλός κι αυτός σαν κυπαρίσσι.
Κρατούσε σπόρο από γερή μακεδονίτικη ράτσα. Είχε μια κόρη, την Κατερίνα, και τρεις γιους, το Γιάννη, το Γιώργη και τον Ξενοφώντα.
Πιάστηκε κάποτε μ? έναν ισχυρό Τούρκο του χωριού για μεγάλο νιτερέσο. Κι από τότε οι άλλοι Τούρκοι στον Κολυντρό τον βλέπαν με μισό μάτι. Ώσπου αναγκάστηκε να ξεριζωθεί από τη γενέθλια γη του. Πούλησε όσο κι όσο τα χωράφια του, τα περιβόλια του, τις στάνες, πήρε τη φαμελιά του και κατηφόρισε κατά τα μέρη του Ολύμπου. Ζητούσε ένα ξεκομμένο απ? τον κάμπο χωριό, ορεινό, μακριά από τα κεφαλοχώρια όπου βρίσκονταν Τούρκοι, για ν? ακουμπήσει και να ξαναρχίσει τη ζωή του απ? την αρχή. Το βρήκε. Ανέβηκε ψηλά στο Καταφύγι, του άρεσε, στάθηκε σ? αυτό και άπλωσε ρίζες να στεριώσει καινούριο νοικοκυριό. Αγόρασε γη, πρόβατα, γίδια. Ρίζωσε, μα δεν πέρασε πολύς καιρός κι έχασε τη γυναίκα του».
Η εφημερίδα Ακρόπολις στις 30-10-83 δημοσίευσε συνέντευξη της κόρης του Ζορμπά Φιλιώς Μπαλάσκα, 80 χρόνων τότε, που έμενε στον Κάλαμο Αττικής. «Το πραγματικό όνομα του πατέρα μου ήταν Γιώργης Ζορμπάς. Δεν ήταν το επώνυμο μας αυτό. Κάπως αλλιώς μας έλεγαν. Το όνομα το πήραμε όταν οι οικογένειες του παππού μου και μερικών άλλων κυνηγημένες από τους Τούρκους κατάφυγαν κάτω στον Όλυμπο κι έκαναν κονάκια. Το χωριό αυτό το ονόμασαν Καταφύγι, το φτιάξανε με το ζορμπαλίκι τους, δηλαδή με το «έτσι θέλω». Από τότε, από τον παππού μου δηλαδή, λεγόμαστε «Ζορμπάδες»
Στο μηνιαίο περιοδικό Επιλογές Φεβρουάριος 1984 και σ? άρθρο του Γ. Μελίκη ο Ζορμπάς του Καζαντζάκη ήταν απ? τον Κολινδρό, όπου μεταξύ άλλων σημειώνεται: «Πόσοι όμως ξέρουμε ότι ο Αλέξης Ζορμπάς δεν ήταν Αλέξης αλλά Γιώργης Ζορμπάς; Κι ακόμα πόσοι γνωρίζουν πως ο ασίκης Ζορμπάς γεννήθηκε και πέρασε τα παιδικά του χρόνια στον Κολινδρό Πιερίας και στα γύρω χωριά. Σύμφωνα με τα όσα λένε οι κάτοικοι της περιοχής, ο Ζορμπάς γεννήθηκε στον Κολινδρό γύρω στα 1868. Τον πατέρα του τον έλεγαν Φώτη κι ασχολούνταν με τα χωράφια. Ο Γιώργης Ζορμπάς είχε έναν αδελφό, τον Ξενοφώντα, έναν άλλο που τον έλεγαν Γιάννη και μια αδερφή που τη φώναζαν Κατερίνα. Γύρω στα 1870 ο Φώτης Ζορμπάς μάλωσε με τους Τούρκους της περιοχής και εξαναγκάσθηκε να πουλήσει όλα τα υπάρχοντα του και να φύγει από τον Κολινδρό για το ορεινό χωριό Καταφύγι. Τα δύο αδέλφια του Φώτη Ζορμπά εκδιώχθηκαν κι αυτά απ? τους Τούρκους και εγκαταστάθηκαν σε άλλους καζάδες. Ο ένας εγκαταστάθηκε στο χωριό Λιβάδι και ο άλλος στο χωριό Παλιός Πρόδρομος Ημαθίας.
Μαρτυρίες Κολινδρινών, οι οποίες καταγράφηκαν από την Κλεοπάτρα Πολύζου στο σύγγραμμά της Ιστορία του Κολινδρού αναφέρουν: «Ο Γιώργης γεννήθηκε στον Κολινδρό γύρω στα 1867. Ο πατέρας του Φώτης Ζορμπάς πλούσιος τσέλιγκας και κτηματίας, ψηλός σαν κυπαρίσσι.
Μια περιπέτεια του Φώτη Ζορμπά μ? έναν Τούρκο τον ανάγκασε να πουλήσει τα υπάρχοντά του και να φύγει. Κόνεψε με τη φαμίλια του σ? ένα ορεινό χωρίο, το Καταφύγι. Απ? όλες αυτές τις μαρτυρίες βγαίνει το συμπέρασμα ότι γενέτειρα του Γιώργη Ζορμπά είναι ο Κολινδρός Πιερίας γιατί:
α) Υπάρχει μέχρι το 1985 το ονομαστό αρχοντικό του Φώτη Ζορμπά στον Κολινδρό, κοντά στην εκκλησία της Αγ. Θεοδώρας, που για πρώτη φορά δημοσιεύθηκε φωτογραφία του στο βιβλίο της Κλεοπάτρας Πολύζου Ιστορία του Κολινδρού (σελ. 216).
β) Οι μαρτυρίες όχι μόνο από την έρευνα του Γ. Αναπλιώτη, αλλά και της κόρης του Φιλιώς Μπαλάσκα, ότι ο πατέρας του Γ. Ζορμπά μάλωσε με κάποιον Τούρκο και αυτό ήταν η αιτία που έφυγε με ολάκερη την οικογένειά του απ? τον Κολινδρό, κεφαλοχώρι τότε, και πήγε στο χωριό Καταφύγι του Ολύμπου για να είναι μακριά από τους Τούρκους, που ως γνωστόν έδρευαν στα κεφαλοχώρια. Αν καταγόταν από το Καταφύγι, όπως ισχυρίζονται μερικοί, που είναι απομονωμένο, θα πρέπει να δεχτούμε ότι επί Τουρκοκρατίας έμεναν εκεί Τούρκοι, πράγμα αδύνατο.
γ) Ο Αναπλιώτης μετά από χρόνια έρευνας εξέδωσε το βιβλίο του το 1960, δηλαδή 14 χρόνια (1964) μετά τη δημιουργία του σημαντικού έργου του Καζαντζάκη Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, αλλά και 19 (1941) μετά το θάνατο του Ζορμπά. Αν και είναι αρκετά χρόνια, ο Αναπλιώτης είναι ίσως ο πιο κοντινός ερευνητής της εποχής της ζωής του Ζορμπά, σε σχέση με όλους τους άλλους που ασχολήθηκαν με την καταγωγή του και είναι κοινή παραδοχή ότι ο πελοποννήσιος ερευνητής (Αναπλιώτης) είναι ο μόνος που ασχολήθηκε μακροχρόνια και λεπτομερώς με τον πραγματικό Ζορμπά και το σημαντικότερο: Τα περισσότερα από τα στοιχεία τα πήρε από τη μεγαλύτερη κόρη του Ζορμπά, την Ανδρονίκη Κεχάγιεφ, αυτή δηλαδή που ήξερε περισσότερα απ? το παρελθόν και τη ζωή γενικά του πατέρα της.
δ) Αυτό που μπερδεύει, όχι μόνο τους ερευνητές, αλλά και του ίδιους τους συγγενείς του Ζορμπά, είναι η αναχώρηση της οικογένειας του απ? τον Κολινδρό στο Καταφύγι εξαιτίας της διαφοράς του πατέρα της με τους Τούρκους.
Γι? αυτό μερικοί ισχυρίζονται ότι γεννήθηκε στο Καταφύγι. Εκεί ίσως να γεννήθηκαν κάποια απ? τα μικρότερα αδέλφια του. Πολύ σωστά ο Σύλλογος Κολινδρινών Κατερίνης φέρει το όνομα του χωριανού τους ήρωα «Ζορμπάς».